Mekke'de, el-Beyk sırasında bir Türk genci yavaş çalıştığı için bir Pakistanlı kasiyer hakkında söylenirken 'Bu Araplar böyle' kalıbında bir cümle sarfetti. O anda böyle bir rehber yazmaya karar verdim. Buna benzer ırkçı ifadeleri Türk hacı ve mutemirlerinden duymak mümkün. Bu durumu bir rehberle çözemeyiz ancak Müslümanların birbirlerini daha iyi tanımaları için küçük bir katkıda bulunabiliriz. İslam dünyasına kaba oryanstalist ve genellemeci bakmak bize yakışmaz. Şimdi, Suudi Arabistan'ın en kozmopolit bölgesi olan Hicaz'da gördüğümüz insanların üstlerine başlarına ve tiplerine bakarak nereli olduklarını hep birlikte anlamaya çalışalım.

ARAPLAR

Öncelikle Araplar'ın tek tip insan olmadıklarını, tek bir coğrafyada yaşamadıklarını bileceğiz. Fas'tan Yemen'e kadar, beyaz ya da zenci, İslam fetihleri ile Müslüman olmuş, kökeni ne olursa olsun yüzyıllardır Arapça konuşan herkese Arap diyeceğiz. Arapların kıyafetleri gerek yerel örften gerekse de Batılı sömürgecilerin istilaları ile bazı değişikliklere uğramıştır. Bunu da göz önünde bulunduracağız. Son olarak Arapları üç bölgede inceleyeceğiz: Kuzey Afrika, Körfez ve Afrika. Dördüncü bölge Levant ya da Irak-Şam bölgesine şimdilik yer vermeyeceğiz.

KUZEY AFRİKA

Fas

Fas giyim kültüründe İslam, Arap, Berberi, Endülüs, İspanyol ve Fransız etkisini görmek mümkün. Türkiye'de olduğu gibi Avrupa kıyafetleri ile dolaşan Faslıları görmek artık normal. Geleneksel olarak Berberî kültürüne ait ancak Berberi ya da Arap herkesin giyebildiği en belirgin kıyafeti cellabedir.

Cellabe, kapşonlu uzun bir elbisedir. Kışlık cellabeler yünden, yazlık olanlar da pamuktan yapılır. Erkekler genelde açık ya da koyu toprak renklerini tercih ederler ancak oldukça renkli cellabeleri de görmek mümkündür. Bekarlar genelde koyu kahverengi cellabe giyerler. Evliler daha açık ya da renkli giyinirler.

Belğa: Ayaklarına ise babuş ya da belğa denilen deriden imal edilmiş bir çift terlik başlarına da bazen fes giyebilirler.

Kandirissî: Erkeklerin giydiği bir tür şalvardır.

Kaftan: Kadınların daha çok düğün, kına gibi özel günlerde giydikleri bol renkli, kapşonsuz cellabedir. Türkiye'de abiyenin karşılığıdır. Günlük hayatta ya da dışarda giyilmez.

Haik: Fas'ın soğuk bölgelerin vücudun tamamını örten beyaz renkli, mütevazi, ölümü hatırlatan, temizlik ve saflığı simgeleyen geleneksel kadın dış kıyafetidir. İpek ya da yünden imal edilir.

Melhfa: Çöl kadınlarının kumdan korunmak için giydikleri renkli ve vücudun tamamını örten bir kıyafet.

Tunus

Tunus geçmişte radikal laikliğin uygulandığı bir ülkeydi. Özellikle kadınların kıyafetlerinin Avrupalı sömürgecilerin kıyafetlerine benzemesi için çok çaba harcanmıştı. Ancak hala Tunus'ta geleneksel kıyafetler varlığını nispeten sürdürmektedir.

Sefsari: Sefsari, Tunus'un geleneksel kadın kıyafetidir. Bugün şehirlerde sadece çok küçük ve yaşlı bir kitle bu kıyafeti giyer. Kırsal kesimde daha yaygındır. Açık sarı ya da beyaz renkli, ipek bir başörtüsüdür. Bu başörtüsü vücudun tamamını örter. Kadınlar bu örtünün bir parçası ile de yüzlerini örterler.

Cebbe: Tunus'ta sömürgeci istilasından önce tüm erkeklerin giydiği bu şık cübbeyi şimdilerde yaşlı amcalar üzerlerinde taşıyorlar. Yumuşak pastel renkler ve zarif işlemeler kıyafetin heybetine zarar vermez. Kol kısmı yarasa kanadı gibi gövde ile bilekten birleşir. Bu cübbeyi giyenler genelde başlarında şişya denilen kırmızı fes giyerler.

Cezayir

Cezayir, Tunus, Fas gibi geleneklerin Fransa eliyle yok edildiği bir ülkedir. Burada bazı erkekler Gandora ismi verilen bir cübbe, bornoz dedikleri bir pelerin, kapşonlu cellabe ve fes; kadınlar da tepeden tırnağa vücutları örten bir elbise ve altına da şalvar giyerler.

Libya

Libya'da da durum Fas, Tunus ve Cezayir'den farklı değildir. Geleneksel kıyafetler genelde şehir dışında kırsal kesimde kendine hayat bulur. Libya'da kadınlar Fas'ta olduğu gibi Haik giyerler. Erkekler de haike çok benzer şekilde holi dedikleri tek parça, vücuda dolanan bir kıyafet giyerler. Holi kefeni andırır.

Bu kıyafet adeta emperyalizme meydan okur. Moda ile işi yoktur. Kadın da erkek de sabah evden çıkarken ne giyeceğini düşünmek zorunda değildir. Aldığınız kıyafet eskiyince alacağınız yine aynısıdır.

Cezayir'de olduğu gibi Libya'nın güneyinde de yaşayan Tuaregler ise daha zengin ve teferruatlı giyim kuşam sitiline sahiptirler. Umre ya da hacda onlardan birini görme ihtimaliniz düşük olduğu için sadece bir resim ile tuaregleri geçiştireceğim.

Mısır

Mısır, kıyafet çeşitliliğin bol olduğu bir bölgedir. Genelde normal pantolon gömlek ya da kot, tshirt gibi şeyler giyerler ancak çiftçilerde veya yaşlı insanlarda geleneksel cellabiye denilen uzun kıyafetler ve kafalarında takke görmek mümkündür. Aynı şekilde Avrupalı kadınlar gibi giyinenler olduğu gibi nikab giyen ve vücudunun tamamını örten, peçeli ya da pardesü üzeri küçük başörtüsünü kafasına sımsıkı bağlayanları da görmek mümkündür.

AFRİKA

Moritanya

Moritanya'ya kadınlar mûr ya da mulaffa ismini verdikleri vücudun tamamını örten kıyafetler giyerken erkekler de renkli cellabeleri tercih ederler. Üzerlerine giydikleri bubu ismi verilen desenli ve genellikle mavi renkli cübbe hem estetik hem de onları gündüz kavurucu rüzgarlardan gece de çöl soğuğundan koruma özelliğine sahiptir. Erkekler başlarına genelde siyah renkli haoli dedikleri 3–5 metre arası büyüklükte bir sarık dolarlar ki bu da güneşin zararlı ışıklarından onları korur ve erkeklere bir heybet kazandırır.

Sudan

Sudan demek beyaz renk demektir. Hem dişdaşe ismi verilen uzun elbise hem de başlara sarılan sarık genelde beyaz renklidir. Sarığın sarılma tarzı ve kafayı kavrayış biçimi Sudanlılar'a hastır.

Sudanlı kadınlar ise vücudlarını tamamıyla örten tovb denilen (Arapça elbise anlamındaki ثَوب‎ kelimesinden bozma, körfezde erkeklerin giydiği beyaz elbiseye de verilen isim) ‎sade bazen de oldukça renkli kıyafetler giyebilirler. Bu karmaşık renkler ve tonlar Hind kültürünü akla getirir.

Somali

Somali'de guntîno denilen ve bizim peştemallere benzeyen ancak çok çeşitli desenlerde bir büyük kumaşı kadınlar vücudunun tamamına örtü olarak kullanırken erkekler gömleklerinin altına peştemal gibi dolarlar. Erkekler bazen de omuzlarına şal olarak da guntîno atarlar.

Cibuti

Cibutili kadınlar siyah ya da koyu kahverengi elbiseler ile başlarını ve bedenlerini örterler. Erkekler de Somali Guntînolarına benzeyen fakat mecavî dedikleri bir peştemali tercih ederler.

KÖRFEZ ÜLKELERİ

Körfez ülkelerine Yemen ve Sudan'ı da ekleyeceğiz. Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ya da Katar gibi ülkelerin kıyafetlerinin aynı olduğunu düşünebilirsiniz. Bu bir yanılgıdır. Farklarını şimdi hep beraber göreceğiz.

Suudi Arabistan

Suudi Arabistan'da gerçek yerlilerin en net görülebileceğiz yer Büreyde, Uneyze gibi şehirlerin bulunduğu Kasim bölgesidir. Bunun dışında Riyad da Suudluları görme bakımından bize güzel imkanlar sağlar. Cidde ve Dammam gibi şehirler ise gayri müslimlerin yaşadığı büyük ticari şehirlerdir. Mekke ve Medine'nin bulunduğu Hicaz ise bugün iki ayrı emirlik durumundadır ve buralarda çokça Hindistan, Pakistan, Bangladeş, Yemen ve Filipin asıllı Müslümanlar bizi karşılar. Suudi Arabistan'ın demografik yapısı ile ilgili ayrı bir yazı yazmak istiyorum. Şimdi hemen konuya dönelim ve kıyafetlere geçelim.

Erkekler, başlarında kırmızı kare desenli (başta hepsi aynı gibi görünse de yüzlerce desen çeşidi var) şemağ ismi verilen bir başörtüsü giyerler. Sadece bu örtülerin satıldığı dükkanlara rastlamanız mümkün. Bu örtüyü tüm körfez ülkelerinde, Irak ve Şam bölgesinden hatta Şanlıurfa'da dahi görmek mümkündür. Bu örtüye kürtler cemedanî, İranlılar çefiye, Araplar da hatta, meşedde, ğutre, keffiye gibi isimler vermişlerdir. Aslı kûfiyedir. Kufe şehrinden çıktığı için bu ismi almıştır. Şemağın bir piyasası, markaları, renkleri, kumaş çeşitleri, yazlık ve kışlık giyinilen türleri vardır. Resimde görüldüğü gibi simetrik bir şekilde başın üzerine konularak taşınılabilir ancak altına mutlaka örneğin kuveytî bir takke (takiye) giyilmelidir. Şemağ mutlaka ütülü olmalıdır. Mekke ve Medine'de yerel kıyafetler giydiklerini düşünen yabancıların ilk yanılgısı bu ütü meselesidir. Hem elbise hem de şemağ yeni açılmış ve ütüsüz ise bu kıyafeti taşıyan yabancıdır.

Şemağın üzerindeki siyah simite egal denir. Ütülü olan bir şemağın üstüne konduğunda alnın üzerinde Kral Selman'da görüldüğü gibi bir şekil ortaya çıkar. Egal yahudilerin kippası gibi kafanın üst kısmına değil ön tarafa meyilli olarak takılır. Egal S şeklindedir ve birbiri üzerinden çarpraz geçen ince kısmı kafanın tam arka tarafında kalmalıdır.

Şemağı egalli olarak taşınırsa, öne sarkan uçlar kafanın üzerine doğru sağlı sollu ya da sırta doğru geriye atılabilir. Suudi Arabistan'da ulema genelde egal takmaz. Gelelim beyaz elbiseye. Ona da dişdaşe ya da tovb denir. Genelde beyaz olmasına rağmen çok farklı renk ver tonlarda da satılabilir. Eğer umreye gittiniz rahat birşeyler giymek istiyor ve yaka kısmı sakallarımı rahatsız etmesin diyorsanız aseel isimli markayı sorabilirsiniz. 58L, 60XL, 65M gibi numaraları olur. Rakam boy, diğeri de genişliğe tekabül eder. 1.80m boyunda normal kilolu biri 60L almalıdır. Mağazada deneme imkanı olmayabilir. Fiyatları da 70–80 Riyal civarındadır. Yerli olup durumu iyi olanlardan üzerinde oldukça iyi duran, kol düğmeli ve değişik desen ve renklerdeki dişdaşelere gelince. Bunlar özel dikim oluyor. Şehrin belli yerlerinde terziler bu işlere bakıyor ancak kumaşı seçip sipariş verdikten sonra bir hafta gibi beklemeniz gerekebilir. Fiyatlar ise kumaşına göre 200–600 Riyal arası değişebiliyor. Yine Selman'a dönelim. Kral'ın üzerindeki kahverengi pelerine de bişt deniyor. Bunu giymeseniz iyi olur. Önemli biri olmanız lazım, kabe imamı, Medine emiri, kabile şefi vs. gibi. Tovbun üzerine giyilir ve genelde siyah, kahverengi, bej, gri renklerdedir ve transparandır.

Kadınlara gelince. siyah abaya giyerler. Bu abayeler oldukça çeşitlidir. Kimisi baştan giyilen ayaklara kadar uzanan bir başörtüsü şeklindeyken, kimisi pardesüye benzer ama daha geniş, önü fermuarlı ya da çıtçıtlı açılıp giyilen türleri bir de Tunus cübbesine benzer şekilde yarasa kollu olanları vardır. Abaya her yerde satılır ancak biraz daha kaliteli birşeyler almak isteyenler için bazı markalar var. Bunlardan en sık görebileceğiniz ise Bedoon Essm (İsimsiz anlamına geliyor) adlı markadır. Mekke'de Zamzam Tower'da ya da Medine'de Al-Nour Mall'da mağazaları var. Normal abayalar 70–120 riyal arası değişirken Bedoon Essm gibi yerlerde fiyatlar 200–600 riyal arası değişir.

Peçeye gelince. 10 Riyale ucuz bir peçe ya da Bedoon Essm'den 50 Riyale bir peçe alınabilir. Kaliteli kumaş yüzünü örten bayanın rahatlığı için önemli olabiliyor. Peçeler de tek katlı, iki katlı ya da üç katlı satılıyor. Tek kat ve alınlıklı olan peçe direk kafaya arkadan iple bağlanıyor. Katlı olanlar ise duruma göre (birşey yeme içme, daha dikkatli bir şeyi görme gibi) üçüncü sonra ikinci kat başın üzerine kaldırılabiliyor. Suudi Arabistanlı kadınlar kıyafetleri uzun kullanmayı seviyorlar. Bu sebeple yürüyen merdivenlerde 'abiyelere dikkat' gibi uyarıları görmek mümkün. Suudi Arabistan'dan hicab zorunlu ancak nikab ve peçe zorunlu değildir. Yine de Suudlu kadınların çok büyük bir bölümü peçe kullanmakta. Cidde, Dammam gibi şehirlerde yaşayan gayri müslimler de abaya gibi bir elbise giymek zorundalar ancak başlarını örtmek mecburiyetinde değiller.

Diğer Körfez Ülkeleri

Diğer körfez ülkeleri de Suudi Arabistan'a benzer bir kültüre sahiptir. Benzer yönlerini değil sadece burada farklarını göstermeye çalışacağım.

Katar: Katar'da erkekler beyaz şemağ ve parlak beyaz cepli ve kol manşetli tovb tercih ederler. Şemağı kobra ismini verdikleri bir tarzda geriye atarlar. Her zaman böyle yaptıkları anlamına gelmez.

Birleşik Arap Emirlikleri: Elbisede manşet yok, ön tarafta yumuşak, gevşek ve uzun bir püskül var. Kollardaki motif ile püskül uyumlu. Yaka yok. Genelde şemağ beyaz ve arka tarafa rahat bir şekilde bırakılır. Egalin arka tarafından ince bir kuyruk sarkar.

Bahreyn: Yakalar kıravat yaka. Ön taraf cepli. Kollar manşetli. Şemağ beyaz ve rahat biçimli.

Kuveyt: Kuveytliler yüksek kaliteli kumaş kullanmayı ve bunu göstermeyi severler. Slim model tovblar, ince yaka ve manşetler bir de çok özenilmiş, uğraşılmış şemağ şekiller, bembeyaz tonlar Kuveytlilere aittir.

Körfezde kadınlar Suudilere göre abayaları biraz daha desenli ve renkli hale getirebilirler. Suudi Arabistan'da satılan ve Türkiye'de moda olan abayalar Birleşik Arap Emirlikleri merkezlidir.

Umman: Umman'ın kıyafeti farklılaşır. Dişdaşe aynı gibidir, kısa bir püskülü bulunur ama Ummanlılar şemağ yerine muzzar ismini verdikleri bir sarık bağlamayı tercih ederler. Muzzara alternatif olarak da kuma ismi verilen oldukça ilginç desenlere sahip takke giyerler.

Yemen: Yemenliler de geleneksel kıyafetlerini muhafaza edebilmişlerdir. Kadınlar Suudi abayalarına benzer ve balto dedikleri uzun ve vücudun tamamını örten siyah elbise giyerler. Peçeye de burada lisma denir. Suudi nikabından farklı olarak yüz ve ağızı sıkı bir şekilde kapatır. Sana bölgesindeki yaşlı kadınlar, sitare isimli daha renkli bir elbise giyerler.

Yemenli erkekler şemağ yerine şavl isimli bir sarığı oldukça güzel bir biçimde başlarına bağlarlar. Beyaz bir tovb, onun üzerine bir ceket, belde bir kuşak ve kuşağın içerisinde bir hançer tipik bir Yemenli erkek kıyafetidir.

DİĞER İSLAM ÜLKELERİ

Pakistan

Pakistan dört bölgeden oluşur: Pencab, Sind, Belucistan ve Hayber-Pahtunhva (Peştun) bölgesi. Bölgesel olarak gelenekler değişse de Pakistan'ın en genel resmi kıyafeti şalvar kamis'tir. Şalvar bildiğimiz şavar kamis de gömlek. Resmi dairelerde çalışanlar bu kıyafeti giymek zorundadırlar. Beluciler, uzun bir gömlek ve altına mutlaka beyaz renkli bir şalvar giyerler ve uzun beyaz bir sarık sararlar.

Hindistan

Hindistan'dan gelen müslümanların kıyafetleri daha keskin renklere sahip, daha açık renkler ve Pakistan'ın Pencabi bölgesine yakınlık gösteriyor.

Endonezya ve Malezya

Başlarında siyah ya da beyaz renkli peci isimli bir takke giyerler. Altlarında ise sarung isimli bir peştemal Somali kültürünü hatırlatır. Üstlerine giydikleri gömleğe de baju koko diyorlar. Malezyalı erkeklerin benzer kıyafetlerine de baju melayu, Malezyalı kadınların kıyafetine de baju kurung deniyor. Endonezya, Malezya ve Singapurlular'ın yerlileri aynı kültüre sahip aşağı yukarı aynı dili konuşan insanlar.

Özellikle asya ile ilgili konu genişletilebilir. Pek çok ülkeyi dışarda bıraktığımın farkındayım. Ancak burada yer alan Müslümanlar hac ve umreye en sık gelen ve yerel kıyafetlerini giyinmeyi sürdürenler. Bu bilgiler tabiki umre hac kıyafetlerine göre hazırlanmadı ancak onlar da göz önünde bulunduruldu. Gösterilen elbiseler tek tip giyilen değil en klasik olanlar. Öneri, ekleme ve düzeltmeler ile bu rehber biraz daha genişletilebilir. Hayırlı yolculuklar.

Kaynak: medium.com - Hüseyin Gökalp