Muslim Port Haber Merkezi | Sevde Köse
Sudan'daki ailelerinin çoğunun gelir kaynaklarını kaybetmesi ve savaşın işgücü piyasası, ticaret, tarım ve sanayi üzerindeki devasa etkileriyle birlikte; ülkedeki Sudanlılar, ülke içinde yerinden edilen kişiler ve mülteciler için çember giderek daralıyor.
Sudan Maliye Bakanlığı'ndan bir yetkili Al Jazeera Net'e yaptığı açıklamada “bir senedir devam eden çatışmaların ardından devlet gelirlerinin %85 oranında azaldığını ve çalışanların işlerini kaybetmeleri doğal olarak maaşlarını alamamaları halinde ise ülkedeki yoksulluk endeksinin %90'ın üzerine çıkmasını beklediğini” söyledi.
Yetkili, devletin bazı sektörlere maaşların sadece yaklaşık %60'lık kısmının ödemesini yaptığını, eğitim ve sağlık dahil olmak üzere bazı sektörlere ise aylar önce maaş ödemeyi bıraktığını belirtti.
Yetkiliye göre hükümet şu anda gelirlerdeki düşüş nedeniyle maaşların %50'sine varan kısmını ödeyemiyor.
Öte yandan, Omdurman şehrinde ortaokul öğretmeni ve Sudan Öğretmenler Komitesi üyesi Nida Ali Hasan, maaş ödemelerinin askıya alınması nedeniyle öğretmenlerin zorlu şartlarla karşı karşıya kaldığını söyledi.
Al Jazeera Net'e yaptığı konuşmada, öğretmenlerin Nisan, Mayıs ve Haziran 2023'te maaşlarını ikramiye olmadan aldığını daha sonra ödemelerinin durdurulduğunu söyledi.
Nida öğretmen, öğretmenlerin ve okulların ciddi şekilde zarar gördüğünü, kötüleşen güvenlik koşullarının alternatif iş olanaklarını da zorlaştırdığını belirtti.
Binlerce Tesisin Yıkılması
Bu bağlamda Sudan Ticaret Bakanlığı'ndan bir yetkili, Al Jazeera Net'e yaptığı açıklamada, ilgili kurumlardan veya tesis sahiplerinden Bakanlık'a gelen raporlara veya Bakanlık ve ilgili kurumların takiplerine dayanarak savaşın patlak vermesinden bu yana sanayi, ticaret, gıda ve sanayi alanlarında faaliyet gösteren en az bin ekonomik tesisin tamamının ya da bir kısmının tahrip edilmesi nedeniyle çalışmayı durdurduğunu doğruladı.
Savaştan kaynaklanan ekonomik kayıpların boyutuna ilişkin resmi bir istatistik bulunmamakla birlikte, Ticaret Bakanlığı'ndaki yetkili “ilk tahminin savaşın ilk iki ayında 20 milyar dolar iken bugün 200 milyar doların üzerine çıktığını” doğruladı.
Ekonomi analisti Heysem Muhammed Fethi ise Al Jazeera Net'e, Hartum Havalimanı'nın kapatılmasıyla Sudan ihracatının yaklaşık %60 oranında gerilediğini söyledi.
Savaştan kaynaklanan tedarik zincirlerinin aksaması nedeniyle çoğu kuru liman ve sınır ticaret noktasının çalışmayı durdurduğunu belirten Fethi, bunun da dövizden elde edilen ihracat gelirlerinde azalmaya yol açtığına dikkat çekti.
Azalan Kaynaklar
Heysem, devletin en önemli ihracatı olan altın madeninin üretiminin 18 tondan 2 tona gerilediğini, bunun da ülkenin iki milyar dolar değerindeki ihracatın %50'sine tekabül eden altın ihracatında ciddi gelir kaybına yol açtığını açıkladı.
Aynı analiste göre, Sudan'da faaliyet gösteren bankaların 100 şubesi yağmalanması, çalınması ve tahrip edilmesi nedeniyle ekonomik savaşta en büyük zararı bankacılık sektörü gördü ve yağmalanan fonların %38'inden fazlası sadece başkent Hartum'daki bankalarda bulunuyordu.
Sudan Merkez Bankası da, Heysem’in söylediğine göre, sabotaj operasyonlarından kurtulamadı, bu da ciddi bir likidite sıkıntısı (bir kuruluşun veya finansal piyasanın nakit akışında veya nakde dönüştürülebilir varlıklarında yetersizlik) yaşamasına neden oldu.
Yerel para biriminin değeri ise, 15 Nisan 2023'te savaşın başlamasından önce 1 dolar 570 Sudan Sterlinine eşitken, kur %56,15 oranında değer kaybederek 1.300 Sudan Sterlinine düştü ve bu durum da mal ve hizmetlerde artışa yol açtı.
Maliye Bakanı Cibril İbrahim, geçen şubat ayının sonunda Port Sudan’da düzenlenen basın toplantısında "Askeri savaş yükümlülüklerinin her geçen gün arttığını ve bu harcamaların döviz cinsinden olduğunu, bunun da ülkenin yaşadığı döviz kuru sorununun bir parçası olduğunu” ifade etti.
Heysem, birçok bankanın, büyük meblağlarda borç aldıkları büyük şirketlerin yıkılıp yağmalanmasının ardından, borçlarını yönetmekte zorlanmaya başladığını ve bundan dolayı da Sudan bankalarının bu borçları tahsil etmekte sorun yaşadığını belirtti.
Zararlar
Al-Jazeera Net'e konuşan ekonomi analisti Abdul Azim el-Mehl savaşla geçen bir yılda Sudan'ın 100 milyar dolardan fazla zarara uğradığını gösteren araştırma ve tahminlere katıldığını ifade etti.
Altyapı ve bilişim zararının yaklaşık 36 milyar dolar tutarında olduğunu belirten El-Mehl, tarım sektörünün ise hem hayvansal hem bitkisel olarak güncel ve gelecekteki zararının 20 milyar doları aştığını doğruladı.
Kış mevsiminde buğday ve diğer kış mahsullerinin hasadının başarısız olması halinde 20 milyondan fazla Sudanlının açlıkla karşı karşıya kalacağına işaret ederek "Böylece hem yaz hem kış mevsimi kötü geçer, tarım ve sebze ürünlerinin pazarlanması da sekteye uğrar." dedi.
El-Mehl, sanayi sektörünün kaybının yaklaşık 15 milyar doları bulduğunu, Hartum, el-Cezire ve Darfur bölgelerindeki bankaların neredeyse tamamen yağmalanmasıyla en büyük zararı bankacılık sektörünün gördüğünü belirtti. Vatandaşların bankalara yatırdığı altın ve dolarların da yağmalandığını belirten analiste göre sektörün kaybı 20 milyar doları aştı ayrıca sağlık sektörünün kaybının ise yaklaşık 13 milyar dolar olduğu tahmin edildiğini ifade etti.
Sudan'daki Birleşmiş Milletler İnsani İşler Koordinasyon Ofisi (OCHA) daha önce yaptığı bir açıklamada, "çatışmaların üretimi durdurması; beşeri sermaye ile devlet kapasitelerinin yok olmasına neden olduğu için” ekonominin %12 oranında küçüleceğini öngörmüştü.
Eğitim sektörünün de savaştan etkilendiğini ancak en ağır darbeyi yüksek öğretimin aldığını açıklayan el-Mehl, savaştan etkilenen bölgelerde 36 devlet üniversitesi ve 130'dan fazla özel üniversite ve yüksekokul bulunduğunu bu üniversitelerin yaklaşık %85'inin neredeyse tamamen yağmalandığını ve geriye sadece duvarlarının kaldığını söyledi.
Ekonomi analisti " Eğitimdeki kayıp genel ve yüksek öğretim için 16 milyar dolardan az değil." ifadelerini kullandı.
Savaşın durmasından ve uzman komitelerin çalışmasından önce yıkım ve kayıpların hesaplanamayacağını vurgulayan el-Mehl savaşın sona ermesinden sonra zararların telafi edilmesinde hayati sektörlerin tarım, sanayi, eğitim, sağlık, bankacılık ve diğer sektörlere göre öncelenmesi gerektiğini savunuyor.
Milyarlık Tahminler
Geçtiğimiz Eylül ayında eski Maliye Bakanı İbrahim el-Bedevi, Facebook sayfasında yaptığı paylaşımda savaştan en çok etkilenen Hartum, Darfur ve Kordofan bölgelerinde altyapıya verilen zararın 60 milyar doları bulduğunu söyledi.
Savaşın bitmesi durumunda Sudan'ın ekonomiyi canlandırmak için 5 ila 10 milyar dolar arasında acil ekonomik desteğe ihtiyaç duyacağını öngören el-Bedevi, savaşın devam etmesinin ekonominin ve Sudan devletinin yıkımına yol açacağını vurguladı.
Öte yandan, Ekonomi uzmanı Vail Fehmi ise savaş durmadan önce savaştan kaynaklanan kayıpları tahmin etmenin zor olacağını, dolayısıyla ortada dolaşan rakamların tahmin olarak kalacağını vurguladı. Ekonomi uzmanı savaş ne kadar uzun sürerse çevresel ve ekonomik varlıkların tahribatından kaynaklanan kayıpların da o kadar büyük olacağına dikkat çekti.
Vail Fehmi Al Jazeera Net'e, yaptığı açıklamada “savaşın birinci yılını doldurmasının ardından yapılan güncel tahminlerin; küresel enflasyon, yerel para biriminin satın alma gücünün kötüleşmesi, yerli ve yabancı sermayenin kaçışı, ülkenin uluslararası para rezervlerindeki düşüşü ve mevcut nakit kütlesinin büyüklüğüne kıyasla varlıklarının değerinin yarısından fazlasını kaybeden bankacılık sektörü için ekonomik çarpan ve bunun sonucunda ekonominin felce uğramasının yanı sıra kaybedilen milli hasılanın da büyüklüğü dikkate alındığında, savaşın yok ettiği varlıkların değerinin 500 milyar doları aşarak 700 milyar dolara ulaşabileceğini gösterdiğini” söyledi.
Ekonomi uzmanına göre, yıkımın boyutunun hayati sektörlerdeki üretken varlıkların parasal değerine oranları, bazı askeri fabrikalar da dahil olmak üzere sanayi sektörünün ciddi bir şekilde etkilendiğini göstermekte, üretim birimlerinin %75-80'i tahrip edilmiş bunu %70-73 ile hizmet sektörü ve %65-70 ile tarım sektörü izlemekte, özellikle bu sektörlerin tümü üretim girdilerinde ithalata bağımlı olduğu için ilgili bazı Sudanlı kaynaklara göre %70 oranında olumsuz etkilendiği bildirilmektedir.
Uzmana göre bu tahminler bir dereceye kadar abartı içerse de, artan mal ve hizmet kıtlığının boyutu, ulusal üretim tabanlarının hem savaş hem de hiperenflasyon nedeniyle sürekli daralması ve bu genel daralmanın kamu maliyesi gelirleri, ihracat ve ithalattaki çöküşe de yansımasıyla gerçek resmi rakamlar tahmin edilenlerin çok daha üzerinde olabilir.
*Yazımız Al Jazeera kanalında yayınlanan makaleden çeviri yapılmıştır.